GELISCH LUTHERSCHE KERK TE ’S GRAVENHAGE
67
Tongwerken zijn een zeker soort orgelpijpen, welker omschrijving,
als te technisch, hier achterwege moet blijven.
2) Het positief is het kleine orgel, dat als ware het een afzonderlijk
instrument, onderaan tegen het front is aangebracht en hoewel
natuurlijk in overeenstemming met het geheel, zelfstandig decoratief
behandeld is.
3) Onder het bovenwerk verstaat men een eigen afdeeling van een
orgel, welks constructie-deelen met bijbehoorende pijpen, evenals die van
het manuaal en van het pedaal, in den (hoofd) orgelschrijn zijn opgesteld.
4) Een register is een serie pijpen, die, behoorende tot dezelfde
familie, dezelfde klankkleur hebben en slechts van elkaar verschillen
in toonhoogte.
5) De dispositie is de nomenclatuur der registers in een bepaald
instrument, de verdeeling der registers over de klaviaturen en het
pedaal, en het aantal, de benaming en de bestemming der hulp-
apparaten, die evenals de registers beheerscht wordende door in- en
uitschuifbare knoppen, of, in moderne instrumenten, door omklapbare
plaatjes en door treden, door den organist onder het spel door hem
zelven of door helpers op zijn aanwijziging behandeld worden.
na het overlijden van Batz (13 December 1770) reeds
door zijn zoon en opvolger Gideon Theodor in 1786
geklaagd werd, zijn sedert vernieuwd. Uit den aard
van het metaal, als mede uit het aanwezig zijn van
stemrollen aan deze pijpen volgt, dat dit geschied moet
zijn in modernen tijd, wellicht in 1893, toen, volgens
overlevering bescheiden ontbreken vrij belangrijke
sommen aan het orgel verwerkt moeten zijn door J. F.
Witte, in 1902 overleden, den toenmaligen eigenaar
der firma Batz. Bovendien zijn de tongwerken van het
manuaal en van het pedaal, niet die van het positief2)
en van het bovenwerk3), negentiende-eeuwsch, zonder
dat is vast te stellen, wanneer deze zijn aangebracht.
Ook zijn eenige registers4) door andere vervangen,
wat blijkt uit een vergelijking der bestaande dispositie6)
met de oorspronkelijke.
Wel is waar is deze niet met stellige zekerheid te
reconstrueeren, er zijn echter voldoende gegevens om
