GELISCH LUTHERSCHE KERK TE ’S GRAVENHAGE 67 Tongwerken zijn een zeker soort orgelpijpen, welker omschrijving, als te technisch, hier achterwege moet blijven. 2) Het positief is het kleine orgel, dat als ware het een afzonderlijk instrument, onderaan tegen het front is aangebracht en hoewel natuurlijk in overeenstemming met het geheel, zelfstandig decoratief behandeld is. 3) Onder het bovenwerk verstaat men een eigen afdeeling van een orgel, welks constructie-deelen met bijbehoorende pijpen, evenals die van het manuaal en van het pedaal, in den (hoofd) orgelschrijn zijn opgesteld. 4) Een register is een serie pijpen, die, behoorende tot dezelfde familie, dezelfde klankkleur hebben en slechts van elkaar verschillen in toonhoogte. 5) De dispositie is de nomenclatuur der registers in een bepaald instrument, de verdeeling der registers over de klaviaturen en het pedaal, en het aantal, de benaming en de bestemming der hulp- apparaten, die evenals de registers beheerscht wordende door in- en uitschuifbare knoppen, of, in moderne instrumenten, door omklapbare plaatjes en door treden, door den organist onder het spel door hem zelven of door helpers op zijn aanwijziging behandeld worden. na het overlijden van Batz (13 December 1770) reeds door zijn zoon en opvolger Gideon Theodor in 1786 geklaagd werd, zijn sedert vernieuwd. Uit den aard van het metaal, als mede uit het aanwezig zijn van stemrollen aan deze pijpen volgt, dat dit geschied moet zijn in modernen tijd, wellicht in 1893, toen, volgens overlevering bescheiden ontbreken vrij belangrijke sommen aan het orgel verwerkt moeten zijn door J. F. Witte, in 1902 overleden, den toenmaligen eigenaar der firma Batz. Bovendien zijn de tongwerken van het manuaal en van het pedaal, niet die van het positief2) en van het bovenwerk3), negentiende-eeuwsch, zonder dat is vast te stellen, wanneer deze zijn aangebracht. Ook zijn eenige registers4) door andere vervangen, wat blijkt uit een vergelijking der bestaande dispositie6) met de oorspronkelijke. Wel is waar is deze niet met stellige zekerheid te reconstrueeren, er zijn echter voldoende gegevens om

Gedigitaliseerde gedrukte materialen Haags Gemeentearchief

Jaarboeken geschiedkundige vereniging Die Haghe | 1923 | | pagina 85