EN KUNST BESCHOUWD IN HUN HIST. VERBAND. 77
de 20e eeuw beleefde uitbreiding in het geheel niet te
vergelijken is. Steeds bleven dan ook de omtrent 1620
in water uitgepaalde grenzen voor allen nieuwbouw
ruimte bieden, uitleg behoefde na 1706 in de 18e eeuw
in het geheel niet te geschieden.
De omsingeling bleef intact, ja de oude omgrenzing
van het dorp werd zelfs op eigenaardige wijze nog geac
centueerd.
Omtrent den aanvang van de eeuw n.l. gevoelden de
steeds talrijker wordende Israëlietische inwoners van den
Haag de behoefte ter uitoefening van hun godsdienst een
synagoge te stichten. Maar nu stuitten zij op een ritueel
bezwaar. Het is den Joden n.l. verboden op den Sabbath
voorwerpen, die niet tot de kleeding behooren te dragen
uit afgesloten privaatterrein naar openbaar terrein. Dit
nu geeft groote moeielijkheden en daarom wordt aange
nomen, dat een stad of plaats, die van een afsluiting
rondom is voorzien in zekeren zin het karakter van ge
meenschappelijk privaatterrein draagt en dat dan het
dragen uit huis naar de straat en omgekeerd geoorloofd
is. Wanneer dus de Joden een gemeente stichtten en een
synagoge bouwden kon dit eigenlijk alleen in een afge
sloten plaats geschieden. En dit gaf nooit moeilijkheid,
want elke belangrijke plaats was vroeger immers door
wallen en grachten omsloten en slechts over ophaal
bruggen toegankelijk. Elke belangrijke plaats behalve
juist ’s-Gravenhage, dat weliswaar door grachten was
omgeven, maar over deze grachten voerden eenige vaste
steenen bruggen en van afsluiting in Joodsch-ritueelen
zin kon dus niet gesproken worden. Deze moeilijkheid
bracht de pennen van vele belanghebbenden en van ge-
loofsgenooten door heel Europa in beweging en tenslotte
werd een oplossing gevonden. Met toestemming der over
heid n.l. werden waar het zonder groot bezwaar ging in